تاریخچه هنر گره چینی

تاریخچه هنر گره چینی

نویسنده : محمدرضازادهوش - ساعت ۸:٢٦ ‎ب.ظ روز شنبه ٢ آبان ۱۳۸۸

هنر، معماری

 

هنر گره چینی بر مبنای طرح های هندسی است که به صورت سینه به سینه توسط استادان هر زمان از نسلی به نسل دیگر میان استاد و شاگرد یا بهتر بگوییم پدر به فرزند منتقل شده و ظرایف آن پنهان مانده است. البته قواعد کلی حفظ شده است و همگی آن‏ها از یک نوع قرینه سازی حکایت می کند.

هنر گره چینی از هنرهای دیرینه در صنایع چوبی است که در آن از کنار هم قرار دادن تکه‏های کوچک چوب یا همان آلت‏ها نقوش گره‏های سنتی و هندسی نمایان می شود. از هنر گره چینی یا گره سازی در مساجد، اماکن مذهبی، منازل شخصی‏و دانشگاه ها و در ساختمان پنجره ها، ارسی ها، درهای ورودی داخل، نرده ها، منبرها و سقف های چوبی استفاده می شود.

طرح‏های گره چینی باید بر یک نظام شبکه ای استوار باشد به این مفهوم که در آن، شبکه های هندسی به واحدهای مشخص تقسیم شده اند که با توالی منظمی تکرار می شوند بر هر شبکه ای که طرح باید بر آن ترسیم شود هر یک از این واحدها از هر طرف به دیگر واحدهای مشخص می پیوندند تا طرح کلی به وجود آید. طرح‏های گره چینی در اصل بسیار ساده اند، آن‏ها را می‏توان تنها با استفاده از پرگار و خط کش و داشتن نحوه ترسیم مثلث، مربع، شش ضلعی و ستاره رسم کرد و هریک از طرح‏ها را می توان بزرگ و کوچک کرد.

گره ها شرایط و قوانین ویژه و زمینه و طریقه رسم مخصوص خود را دارند. گره ها هر کدام اسم مخصوص خود دارند و هر طرح گره در زمینه مخصوص خود ترسیم می شود. هر رسمی گره به شمار نمی‏رود و تنها رسمی گره محسوب می شود که: دارای آلت‏های شناخته شده اصیل گره سازی باشد؛ از قواعد و قوانین گره سازی پیروی کند؛ هر گره در زمینه و کادر اصلی خود ترسیم شود، به گونه ای که شکل و زاویه آلت های تشکیل دهنده گره ها تغییر نکرده باشد چون در این صورت، گره باطل می‏شود.

اصولی که در گره چینی باید رعایت شود: گوشه ها شمشه قرار گیرد آن هم شمشه کامل؛ اصل قرینه سازی رعایت شود.

گره ها بر هفت نوع است که عبارت است از: گره نجاری؛ گره تُند؛ گره کُند؛ گره شُل؛ گره تُند و شُل؛ گره کُند و شُل؛ گره پیلی که هر یک از آن‏ها شعب و زمینه‏های بسیار دارد.

گره چینی در چوب در سه بخش اجرا می شود: به تنهایی؛ به صورت منبت؛ به صورت معرق.

انواع کارها در گره چینی:

1) گره به صورت پوک و یا بادخور که در در یا پنجره یا نرده مورد استفاده قرار می گیرد.

2) گره با شیشه و یا آینه یا هر دو با هم که در سقف و در و پنجره قابل اجرا است.

3) گره توپر که در در و منبر و صندوقچه و قبور مورد استفاده قرار می گیرد.

4) گره به صورت مرمت.

از مکان هایی که باید از آن به گنجینه و کلکسیون کار گره کاری در انواع مختلف نام برد، مسجد سید اصفهان است. در و پنجره‏ها و اوروسی ها و سقف چهلستون مسجد و مأذنه آن، یکی از شاهکارهای صنعت چوب و گره سازی است.

تاریخ گره چینی

تاریخ گره چینی

گره چینی و مشبک کاری به عنوان یکی از هنر های ایران زمین سالیان درازی است که در معماری کشور مورد توجه صاحبان هنر و هنر مندان خلاق ایرانی قرار گرفته است .تاریخ مشخصی از سر آغاز این هنر در ایران در دست نیست .برخی پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر چه در حالت مشبک و چه در حالت آلت و لغت از دوران خلفاء عباسی شروع و در قرن 6 تا 8 هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.این هنر در دوره صفوی و سلجوقی در شهر اصفهان به رشد و شکوفایی رسید و اصفهان به عنوان خاستگاه آن مطرح گردید.
گره چینی به طور کلی عبارت است ار قرار دادن آلات گره در یک ترکیب هماهنگ و زیبا.
گره چین کسی است که بتوانداز عهده انجام تشخیص هنر گره چینی و ترسیم اشکال هندسی مربوط به آن انتخاب چوب مربوطه ،اندازه برداری از محل و بر آورد مصالح، فرم دادان انواع چوپ،ساخت و مونتاژ در و پنجره و شیوه های مختلف رنگ آمیزی بر آید.
از این سبک کار معمولا در ساخت درهای اماکن مقدسه ،مقابر،منابر،و از مشبک در پنجره های منازل و کاخ ها ، نرده ها استفاده می شده است.از دوران صفویه به بعد تعبیه شیشه های رنگی در چوپ های مشبک رایج شده و اصطلاحاً به ارسی مشهور گردید.
گره چینی یا گره سازی علاوه بر معماری در اغلب هنر های دستی و سنتی ایران مانند سنگ تراشی، درودگری، منبت کاری، خاتم سازی، فزل کاری، قلمزنی روی فلز، سفالگری، قالیبافی، قلمکاری، صحافی و غیره دیده می شود و کاربرد دارد.
این هنر از دامنه ای بسیار وسیع برخورداراست و استادان این هنر درممالک مختلف اسلامی هر یک آن را با سلیقه قومی خود آمیخته و گره های بسیاری در بنا ها به وجود آورنده اند.
گره چینی، با قطعات برش خورده چوب و شیشه های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجر با وحدت گرای هندسی و به طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته می شود. در واقع هندسی نقوش و گره کشی جز لاینفک این هنر به حساب می آید.
روش تولید گره چینی به این صورت است که ابتدا طراحی و رسم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام می شود سپس از روی قسمت های مورد نیاز گره رسم شده الگو یا قالب برداشته می شود و چارچوب یا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته می شود.گره ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه ای با یکدیگر قفل می شوند و نقش های زیبایی را به وجود می آورند که هر چه ظریفتر باشند از نظر هنری ارزش بیشتری دارند. برای ایجاد نقش گره، چوب، به ضخامت بند رسم شده، بریده و در عین حال چوب های واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می شود) از قالب آماده شده تهیه می شود سپس به وسیله اره پشت بنددار، زاویه های اتصالات روی چوب را برش می زنند و با رنده ابزار روی آلتها ابزارمی زنند سپس دو سر هر یک از آلتها فاق و زبانه می شود (یا هر نوع اتصال دیگری که مورد نظر استاد کار باشد) و در آخر کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال های ساخته شده و شیشه های رنگی برش خورده انجام می شود.
ابزاری هایی که برای ساخت گره، مورد استفاده قرار می گیرد تقریباهمان ابزاری است که در یک کارگاه درودگری وجود دارد؛ مانند:انواع اره،رنده،گیره،میز کار،خط کش و .........
بهترین ماده اولیه ساخت گره چینی و مورد توافق استادکاران چوب درخت چنار است که خوشبختانه این درخت ، درخت بومی ایران است چوب این درخت بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. البته از چوب نارنج،گلابی،گردو و عناب و چوب های درختان جنگلی ایران از نوع آزاد و راش هم برای ساخت گره چینی استفاده می شود.

انواع اتصال در گره چینی:
در گره چینی اتصال گره آلات گره به کلاف ها به چهار چوب صورت می گیرد که این عمل به سه شیوه انجام می شود، انتخاب شیوه اتصال بستگی به اندازه نمونه و همچنین استحکام و زیبایی آن دارد:
الف- اتصال کم و زبانه: در این حالت با ساختن فاق در کلاف و زبانه در آلات اتصال انجام می گیرد، اندازه فاق و زبانه نسبت به ظرافت کار (زیبایی) و استحکام، بین چند میلیمتر تا چند سانتیمتر خواهد بود.
ب-اتصال کند:در این اتصال یک طرف تیره با قید آلت به اندازه چند میلیمتر زبانه شده در کلاف نیز به همان اندازه سادگی (فرورفتگی) در می آورند و پس از آغشته کردن سادگی و زبانه به سیریشم با چسب مناسب دیگر هر دو را سوار و چفت می کنند.
ج-اتصال نیم –نیم: در این اتصال همان طور که از نامش مشخص است،نیمی از ضخامت آلات را برداشته به همان اندازه نیز در کلاف به شکل خزانه گود می اندازند؛ سپس هر دو را با سیریشیم یا چسب مناسبی به هم چسبانده به هم میخ کوبی می کنند تا جای بازی نداشته باشد.این اتصال از اتصال کند قویتر بوده و استحکام آن با اندازه اتصال کم و زبانه نیست.بهترین نمونه های گره چینی ایران را می توان در عمارت چهل ستون و هشت بهشت در اصفهان و تعدادی از خانه های تاریخی اصفهان ،یزد و کاشان مشاهده نمود.
استادان بی دلیل این هنر مرحوم استاد غلامرضا آقا ابراهیمیان است که آثار با ارزشی از او در مقرنس کاری،قطار بندی،رسمی بندی، مشبک، و گره چینی در عتبات عالیات و بنا های تاریخی اصفهان و موجود است.کلیه درها و پنجره های هتل عباسی نیز از آثار این هنرمند است.
از دیگر استادان این هنر اصیل و قدیمی می توان به مرحوم استاد مهدی عشاقی ، استاد علی عباس عشاقی ، استادعلی عباس غشاقی ،استاد مهدی اولیائی و استاد علی مظاهری اشاره کرد.
خانه تاریخی بخردی ها در اصفهان که قدمت قاجاری دارد صاحب عالیترین شکل هنر گره چینی است، این هنر مستظرفه سنتی و تقریبا فراموش شده،در تزیینات در و پنجره داخلی ساختمان در سرتاسر ایران زمین است.در گره چینی این بنای قاجاری، شاهد چیدمان هنرمندانه قطعات خرد و ریز آییه در کنار تکه های بسیار ظریف و نازک چوب با طرح های بسیار زیبای هندسی و اسلیمی در ترئین پنجره اصلی پنجدری این بنای نفیس تاریخی هستیم.
بعد از گذشت سالیان دراز این هنر مانند بعضی از هنر های اصیل و بی بدیل رو به فراموشی گذاشته است به گونه ای که چندی پیش ضریج چوبی گره چینی شده امامزاده یحیی (ع) همدان جای خود را به یک ضریح فلزی داده.امیدواریم این هنر با تاریخچه ای مثال زدنی که در هنر ما دارد از خاطرات مجو نشود و هر روز شاهد ورود اساتید و نخبگان به این زمینه هنری باشیم تا از این طریق گره چینی نیز مانند بسیاری از هنر های ما که گرد فراموشی بر رویشان نشسته به تاریخ نپیوندد. 

آشنایی با هنر مشبک

هنر > تجسمی  - همشهری آنلاین:
مشبک در میان هنرهای سنتی از جایگاه خاصی برخوردار است.

مشبک کاری که یکی از شاخه های منبت است در تزیین قاب‌ها و سایر وسایل تجملی کاربرد دارد و معمولا بر روی چوب‌های گوناگون،عاج،استخوان انجام می‌شود.

در مشبک سازی از وسایلی چون کاغذ،چسب چوب،مته،اره،اره مویی،کمانه مشبک ،سمباده،چکش،گاز انبر،چوب(تخته سه لایی)آلمینیوم،مس و چرم استفاده می‌شود.

ابتدا طرح یا خط مورد نظر را بروی تخته ،فلزیا چرم که زمینه اصلی کار است می‌چسبانند و پس از برسی و علامت‌گذاری روی طرح نقاطی است که باید بریده شود و مشخص و سپس با مته سوراخ می‌شود.

پس از آن استفاده از اره مویی نقش‌های اضافی بریده می‌شود.

مشبک‌ همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، هنر شبکه شبکه کردن ماده برای آفرینش نقوش بر روی آن است.

خلق آثار هنری به کمک ایجاد حفره بر اجسامی همچون چوب، فلز، کاشی و ... از دیرباز در هنر و صنعت این مرز و بوم مشاهده شده است.

اما کهن‌ترین آثار مشبک به جا مانده در تاریخ ایران زمین، آثار مشبک‌ فلز است. شاید یکی از دلایل آن ماندگاری و دوام آثار فلز در مقابل تهدیدهای طبیعی باشد.

هنر مشبک‌کاری، اغلب برای تزئین و زیبا‌سازی و... درها و پنجره‌های مساجد، کاخ ها، اماکن معتبر،‌مقبره‌های بقاء متبرکه، وسایل زینتی تجملی،‌قاب‌ها و تابلوهای نفیس‌خوشنویسی، انواع پاروانها، لوسترها و غیره به کارگرفته می‌شود.

طرح و نقشه مشبک،‌اغلب از طرح های اسلیمی،ختایی،خطوط ونقوش گرفته می‌شود.

در مشبک درها و پنجره‌ها از انواع گره چینی‌های متداول در معماری، درودگری و غیره استفاده می‌شود.

در گذشته غالبا فضای بین گره‌ها را با انواع شیشه‌های رنگی پر می کردند که زیبایی کار را دلنوازتر می‌کرد، این نوع گره‌ها را در مشبک کاری "قامه" می‌نامند.

چند نمونه عکس معرق

• 
• 
• 
• 
• 
• 

موزائیک_معرق

موزائیک

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

پرش به: ناوبری, جستجو

بخشی از هنر موزائیک اثر آنتونیو گائودی در بارسلون.

تصویری که با چیدن منظم و هموار قطعات کوچک سنگ‌های رنگی یا سفال در کنار هم ساخته می‌شود موزائیک نامیده می‌شود. فرهنگستان زبان فارسی برای موزائیک، واژه پاره‌چین را تصویب کرده‌است.^[۱]

مُعَرَّق‌کاری یکی از رشته‌های صنایع دستی است.

معرق [ویرایش]

معرق‌سازی در ایران از سده ۶ هجری و دوره سلجوقیان با ساخت کاشی معرق پیشرفت کرد و در سده هشتم کامل‌تر و ظریف‌تر شد. در سده نهم و دهم هجری نیز رشد بسیار زیادی کرد. شهرهای اصلی معرق‌سازی در این دوره اصفهان، یزد، کاشان، هرات، سمرقند و آران و بیدگل بودند.

هنر موزائیک از دیرزمان شناخته شده بود و تا به امروز نیز کاربرد دارد. در میانرودان و مصر باستان نوعی موزائیک در اندازه‌های کوچک و برای مصارف تزئینی و زینتی ساخته می‌شد ولی رومیان آن را چون یک قالب هنری همپایهٔ دیوارنگاری به کار می‌بردند. صنعت موزاییک سازی توسط هنرمندان صدر مسیحیت ادامه یافت و در اوایل قرون وسطی به خصوص در قلمرو امپراتوران بیزانسی به اوج شکوفایی خود رسید (مثلاً موزاییک‌های کلیسای سان وتیله در راونا)

در دایرةالمعارف هنر (نوشته رویین پاکباز)، در تعریف معرق چنین آمده‌است: معرق (موزائیک Mosaic) طرح پیک نما یا انتزاعی ساخته شده از قطعات سنگ، شیشه، سفال، چوب رنگین بر روی دیوار، سقف، زمین و غیره‌است.

انواع معرق

• معرق چوب
• معرق کاشی
• معرق موزائیک

معرق‌کاری در ایران

در بعضی از منابع به اشتباه گفته شده‌است که معرق چوب برگرفته از کاشی معرق است و معرق در ایران از هند وارد شده‌است. در حالیکه در سبک هندی چوب زمینهٔ کار یک تکه‌است و به علاوه جنس چوب از فوفل است..شیوه‌ای کار در سبک هندی به این شکل است که ابتدا طرح را بر روی چوب پیاده کرد و سپس شکل‌ها را بریده و بعد با تکه‌های مختلف چوب پر می‌کنند.

طبق آخرین کاوش‌هایی که در شهر سوخته واقع در زابل انجام گرفته‌است، شانه‌ای پیدا شده‌است که بر روی آن گلی با تکه‌های چوب کار شده‌است. این شانه متعلق به ۵۰۰۰ سال پیش است. پیدا شدن این شانه دلیلی بر بطلان دو نظریه فوق‌الذکر می‌باشد. علاوه بر این طرح گل روی شانه با طرح گلی که بر روی سفالینه‌ها کشف شده‌است یکی می‌باشد که نشان می‌دهد شانهٔ یافت شده نمی‌تواند از جایی وارد ایران شده باشد

جستارهای وابسته [ویرایش]

• منبت
• موزاییک

منابع [ویرایش]

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ موزائیک موجود است.

• لغت‌نامه دهخدا ← معرقکاری
• http://www.narvangallery.com

1. ↑ # فرهنگ واژه‌های مصوّب فرهنگستان: ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۵