سبک های منبت کاری (طرح ها و سبک های منبت کاری)
- منبت کاری سنتی ایرانی
این سبک از منبت کاری به علت قدمت
زیاد در ایران، به نام منبت کاری سنتی ایرانی شناخته شده است. در این
شیوه، عمق زمینه کم و در حدود 1 تا 3 میلی متر است که به ندرت تا 5 میلی
متر نیز ممکن است برسد. روش کنده کاری در منبت کاری سنتی ایرانی به صورت
نیمه عمیق (بارولیف) یا عمیق (اورلیف) است. قسمت های برجسته اختلاف سطح و
بلندی کمی نسبت به هم دارند و حتی شیب ها و انحناهای سطحی نیز ملایم هستند.
شکل
روسازی در این روش بستگی به منبت کار دارد و به همین دلیل در آثار
هنرمندان سنتی کمی متفاوت است. اگر چه در این شیوه انحناهای سطح ملایم
وشباهت کمتری به جزئیات طبیعت دارد، ولی در عوض سعی می شود در آن شیارها و
بافتهای تزئینی زیادی بوجود آید تا طرح منبت پر کار تر جلوه کند.
نقوشی
که عمدتا در این سبک اجرا می شود، بیشتر شامل نقوش سنتی ایران نظیر نقوش
هندسی، ختایی، اسلیمی، مینیاتور، خوشنویسی و به ندرت اژدها، سیمرغ و
شکارگاه است.
در اجرای طرح های منبت کاری سنتی ایرانی، از ابزار
ظریفی به نام «چاقو منبت » استفاده می شود و اغلب از چوب درختانی چون
گلابی، شمشاد، نارنج، فوفل، گردو، عناب و چنار استفاده می شود.
- منبت کاری فرنگی
این سبک منبت کاری
در زمان قاجار از اروپا به ایران وارد شد. در حال حاضر بیشتر منبت کاران
به ویژه مبل سازها با این سبک کار می کنند. البته برخی نیز این شیوه را با
روش سنتی به طور همزمان به کار می برند. این شیوه اجرای حجم، معمولا از
نوع نیمه عمیق (بارولیف) یا عمیق (اورلیف) است و عمق زمینه نیز زیاد و به
چند سانتیمتر می رسد.
به خاطر ارتفاع زیاد کنده کاری در این نوع منبت
کاری، می توان قسمتهای مختلف برجسته را با اختلاف سطح و ارتفاع زیاد ایجاد
کرد. در این شیوه اگرچه معمولا اجزا منبت کاری درشت هستند ولی انحناهای
سطحی با شدت زیاد اجرا می گردند و تا حد زیادی به طبیعت شباهت دارند.
نقوش مورد استفاده در این شیوه عمدتا نقوش انتزاعی خاص به نام برگ فرنگ و
پیچک فرنگی است که شباهت زیادی به برگ کاهو و کلم دارد. این نوع منبت به
وسیله انواع مغار انجام می شود. بهترین چوبها برای استفاده در این سبک
منبت کاری گردو، راش، چنار و گاهی توسکاست.
- منبت کاری قالب سازی
منظور از قالب
همان مهر یا قالب چاپ قلمکار است که ساخت آن در ایران سابقه طولانی دارد.
برای ساخت این مهر، کافی است آن را به نحوی کنده کاری نمایند که تمام
قسمتهای برجسته همسطح باشند تا به هنگام چاپ پارچه همه نقش مهر به صورت
یکجا به روی رنگ و پارچه انتقال یابد. بنابراین، سبک حجمی «نیم برجسته»
است و اصلا نیازی به روسازی ندارد.
قالب قلمکار معمولا با چوب گلابی
ساخته می شود و کنده کاری در مقطع عرضی چوب به وسیله ابزارهایی شبیه به
چاقو منبت انجام می گیرد. نقوش بکار رفته عمدتا سنتی وگاهی پرکار و گاهی
دارای اجزای درشت است.
- منبت قلم زنی
منبت بسیار ریز و ظریفی است که به وسیله ابزارهای باریک و در حد سوزن به روی چوبهای خیلی فشرده انجام می شود.
- منبت معرق
نوعی منبت الحاقی
به روی زیر ساخت است. برای اجرای این روش ابتدا بر اساس طرح، قطعاتی از
چوب های مختلف دوربری و سپس جدا گانه منبت کاری می شوند و نهایتا طبق طرح
در کنار هم به روی زیر ساخت چسبانیده می شوند.
- منبت مشبک
این نوع منبت با شبکه
بری همراه است. معمولا برای اجرای این شیوه، ابتدا طرح رابه روی زیر ساخت
منتقل می نمایند. سپس برخی یا همه زمینه ها را بریده خارج می نمایند تا
کار مشبک شود انگاه به روی قسمتهای برجسته (متن) شروع به کنده کاری می
نمایند. بدیهی است در این شیوه اگر نوع انحناهای حجم برجسته با شکل قسمت
مشبک هماهنگ باشد، طرح از زیبایی بیشتر برخودار خواهد بود.
- منبت تیشه ای
نوعی منبت درشت
است که اجزای کم کار و "زیر و رو اندازی" و "رو سازی" خفیف دارد. این منبت
با تیشه نجاری و بدون پرداخت و ریزه کاری انجام می گیرد.
الف_ مربوط است به دریافت احساس رنگ(فامداری) که
از طیف مرئی ناشی نشده باشد این را احساس ذهنی مینامند. هرکاه فشار ملایم
بر روی پلکهای بسته وارد آید، و یا انسان در یک اتاق تاریک از طریق پیشانی
تحت تاثیر شوک الکتریکی قرار گیرد_ در هر دو مورد _ احساس رنگ، فامدار به
وجود میاید احساس مزبور ناشی از اثر مریی خارج از چشم نیست، بلکه احساس
ذهنی است. علت این پدیده، تحریک اعصاب شبکیه به وسیله فشار یا الکتریسیته
است. اصولاً دیدن رنگ ذهنی مبتنی است بر دو پدیده که با هم قرابت دارند:
یکی پس تصویر(after_ tmage) بنا بر این دیگری تباین((contrast بنا بر این
تصویر عبارت است از احساس رنگ پس از رفع تاثیر یک محرک، به عبارت دیگر،
احساس بصری است که بلافاصله پس از قطع تحریک عامل خارجی حاصل میشود. پس
تصویر دو گونه است: مثبت و منفی
نوع مثبت پس تصویر آن است که رنگ
احساس شده، همان رنگ محرک است. یعنی پس تصویر قرمز همان فام قرمزی است که
چشم را تحریک کرده است. این پس تصویر پس از مدتی خیره شدن به یک محرک
شدید(مثلاً نور یک پروژکتور) و پس از بستن چشمها اتفاق می افتد. پس تصویر
منفی آن است که احساس شده، مکمل رنگ محرک است؛مثلاً پس تصویرقرمز؛سبز است.
پس
تصویر منفی هنگامی رخ میدهد که بعد از خیره شدن به یک محرک شدید، چشمها به
یک سطح سفید خالی و یا خاکستری معطوف شودند، علت پس تصویر مثبت را تداوم
روند شیمیایی در شبکه پس از رفع اثر محرک، ذکر میکنند، در باره علت پس
تصویر منفی، غالباً روند خستگی شبکیه را مطرح، می سازد
ب_ اثرات ذهنی رنگهای عینی. زمینه دیگر ملاحظه
روانشناختی، به احساسهای معینی وربوط میشود که رنگهای عینی در بیننده
ایجاد میکنند؛ به عبارت دیگر در اینجا رابطه رنگهای عینی با اثرات ذهنی
شان مورد بحث است. مثلاً آشکاراست که برخی فامها، پیش آینده هستند و موجب
میشوند که اشیا نزدیکتر به نظر آیند ؛ بر عکس، برخی فامها پس رونده هستند
و موجب میشوند تا اشیا دورتر به نظر آیند. همچنین فامهای دارای طول موج
بلندتر( مثل قرمز و نارنجی) گرمتر از فامهای طول موج کوتاهتر(مثل آبی و
سبز) احساس میشوند. احساس گرمی و سردی، پیش آیندگی وپس روندگی در واقع
اثرات ذهنی رنگهای عینی هستند که از جنبه روانشناسی رنگ_ نه از جنبه
فیزیولوژیک رنگ_ مورد بحث قرار میگیرد.
1_ رنگ زرد
زرد رنگی است به
توان پرتو افکنی زیاد،که بیشتر پرتوهای در یافتی را باز تاب میکند. زرد
رنگی است که ژرفا و عمق ندارد. برد آن نسبت به دیگر زیاد تر است. رنگ ترش
است. رنگ زرد وقتی یکدست باشد، شادی آفرین و هنگامی که با تغییرات زمینه
های رنگی همراه میشود ایجاد هیجان و ناراحتی و تا حدی اصظراب میکند.زرد
رنگی بی خوابی، بیداری، هیجان، اظطراب و تلاطم فکری است . رنگ زرد رنگ
جوانی، نشان روشنی و نور و نشان دانش و معرفت است.
2_رنگ آبی
رنگی
است آرام و درونگرا. بیننده را به سوی خود میکشد و درون آرامش خود، نرم می
سازد و به خواب میبرد .آبی تیره گون، سکون مطلق و استراحت شبانه است.آبی
رنگی است الاهی و آسمانی. رنگی است مطیع، سر به راه و سازشکار، آبی رنگ
زمستان و سرمای آن است. طعم آبی، بی طعمی و کمی متمایل به شیرینی است.آبی
با روان آدمی پیوند میخورد و تا اعماق و انتهای روح نفوذ میکند.آبی معنی
ایمان است. سمبل جاوید است.
3_ رنگ قرمز
رنگی گرم و دارای نیروهای
برون گرا است. رنگ توان و فعالیت بسیار زیاد و رنگ مقوی قلب است.طعم آن
شیرین است. قرمز رنگ حق و حقیقت، پیکار و بالاخره شهادت است. رنگ جوانی به
ثمر رسیده 30_25 سالگی است. رنگی است که فرو رفتن و ماندن در آن میسوزاند
و کناره گیری از آن گرما میدهد. رنگ عشق و تشکیل خانواده است. قرمز، سمبل
حیات و زندگی ، عامل موثری در سازندگی و تشدید رویش گیاهان و بیان کننده
هیجان و شورش است، نشانی تثبیت شده از مبارزه، انقلاب و شورش و ...
4_ رنگ سبز
سبز
معتدل و اعتدالش سرد است. در سبز توان آرامش وجود دارد و با ویژگیهای
تاریک_روشن. تعغل، تفکر و آرامش خردمندانه است. رنگ صلح و صفا است. طعم
رنگ سبز، نه شیرین است نه شور، نه ترش است نه بی مزه، نه تند است نه تلخ،
طعم رنگ گوارا است و کمی مزه گس دارد و بالاخره رنگ سبز دنیای سبزیجات است
که معمول عمل فتوسنتز گیاهان است.
5_ رنگ نارنجی
نارنجی رنگ جوانی
است. رنگ شادابی است. رنگ جشن و سرور است . آمیخته با کمی سفید رنگ بلوغ
زنانه و آمیخته با اندکی سیاه، بلوغ مردانه است .
6_ رنگ بنفش
رنگ
بنفش نمایشگر بی خبری، بی اخیاری، ظلم و دشواری است و رنگی مرموز و
برانگیزاننده احساسات. اگر در سطح وسیع به کار بریم حالت ترس را نشان
میدهد به خصئص اگر بنفش متمایل به ارغوانی باشد. طعم بنفش گس است.بنفش
سمبل هرج و مرج، مرگ، ستایش و عظمت است. بنفش آبی رنگ، القا کننده تنهایی
است. بنفش قرمز، نشان عشقی یزذانی و سلطه روحانی است.
این نوع از رنگها علاوه بر پوشاندن سطح و حفاظت آن لایه شفافی را بر روی
چوب به وجود می آورد بدون آن که در نقش و موج چوب تغییری ایجاد کند و به
دسته های زیر تقسیم می شود
رنگ لاک و الکل: لاک ازحشره ای به نام
کوکوس لاکا به دست می آید این حشره بعد از مکیدن شیره درختان محلی(انجیر)
مایع قهوه ای رنگی از خود ترشح می کند این مایع پس از تصویه شدن در بازار
به عنوان لاک به فروش می رسد. بهترین نوع لاک به رنگ زرد روشن تا زرد مایل
به نارنجی است که در این صورت آن را شلاک می نامند. در عمل لاک و الکل
کاری لاک را در الکل حل می کنندو هر چه درجه خلوص آن بالاتر باشد لاک بهتر
در الکل حل خواهد شد.رنگ لاک و الکل را در سه مرحله به کار می زنند :
1_ رنگ دسته اول (بوم کردن)برای پر کردن خلل و فرج چوب
2_ رنگ دسته دوم (پوشش) برای ایجاد کردن قشر رنگ روی سطح کار
3_ رنگ دسته سوم(پرداخت) برای صاف کردن روی رنگ ایجاد شده
برای زدن لاک و الکل بر روی چوب معمولاً از کهنه رنگ
کاری استفاده می شود.کهنه رنگ کاری عبارت است از تکه پارچه ای لای آن پنه
و یا پشم گذاشته باشند. لاک و الکل در مقابل اسید، رطوبت، و حرارت مقاوم
نیست چنانچه آب بر روی آن ریخته شود لکه سفیدی بر روی آن باقی می ماند
برای
زدن لاک و الکل بر روی چوب معمولاً از کهنه رنگ کاری استفاده می شود.کهنه
رنگ کاری عبارت است از تکه پارچه ای لای آن پنه و یا پشم گذاشته باشند.
لاک و الکل در مقابل اسید، رطوبت، و حرارت مقاوم نیست چنانچه آب بر روی آن
ریخته شود لکه سفیدی بر روی آن باقی می ماند.
1_ سیلر
مایعی است کرم
رنگ و شفاف و برای غیر قابل نفوذ کردن خلل و فرج چوب قبل از رنگ نهایی
(کیلر) به کار می رود پس از استعمال سیلر و خشک شدن آن قابلیت جذب رنگ کم
می شود و باعث سختی رنگ نهایی می شود. سیلر را به وسیله تینر فوری رقیق
نموده و به وسیله پستوله و قلمو بر روی چوب پاچیده می شود.
2_ کیلر
رنگی
است شفاف که به عنوان رنگ نهایی، و همراه سیلر مورد مصرف قرار می گیرد
حلال این رنگ تینر فوری است. کیلر با استفاده از پیستوله و قلمو بر روی
سطح چوب پاچیده می شود. کیلر به دو صورت کیلر مات وکیلر براق وجود دارد .
3_ رنگهای پلی استر
پلی
استر رنگی است شفاف و بی رنگ.این رنگ در تینرهای فوری بسیار قوی حل می
شود. رنگ های پلی استر در مقابل رطوبت، حرارت، الکلها، اسیدها، روغن و
چربی، مرکب و جوهر تا حدودی مقاوم هستند.
پلی استر خود به دو دسته نیم پلی استر و پلی استر تقسیم می شود
نیم
پلی استر: جزو رنگهای نیمه هوا خشک هستند و از سه جزء ماده اصلی رنگ
(رزین، روغنهای کوتاه، اوره فرمالدئید ) حلال(اتیلن) و سخت
کننده(پاراتولوئن) تشکیل یافته است. این رنگها پس از مصرف احتیاج به پولیش
ندارند و به دو صورت مات و براق در بازار عرضه می شوند
پلی استر: این
رنگها از یک جزء ماده اصلی رنگ و یک جزء هاردنر (سخت کننده) تشکیل شده اند
و ماده رقیق کننده ای ندارد و به علت اینکه در اثر رقیق نشدن تبخیر نمی
شود لذا ضخامت لاک به همان ضخامت اصلی روی کار باقی می ماند این دسته از
لاکها فوق العاده شفاف هستند.در مورد چوبهایی که شیرابه دارند نمی توان
پلی استر را به خوبی به کار برد زیرا این چوبها به سادگی خشک نمی شوند و
به خوبی لاک را نمی پذیرند.
4_ روغن جلا
رنگی است قهوه ای روشن تا
متمایل به قرمز که به عنوان رنگ نهایی مورد مصرف قرار می گیرد. این رنگ به
تنهایی یا همراه با سیلر و کیلر یا لاک و الکل به عنوان براق کننده مورد
استفاده قرار می گیرد. روغن جلا در مقابل آب و حرارت زیاد و رطوبت مقاوم
نیست.