عکس گره چینی

نگاهی به هنر گره چینی

نگاهی به هنر گره چینی

گره‌چینی چوب از هنر‌های ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی ‌در ایران رایج بوده است. برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از این هنر از دوران...

 
بخشی که امروز از آنها به عنوان هنرهای سنتی یاد می‌کنیم رشته‌هایی هستند که در دایره لغات صنایع‌دستی از آنها با عنوان رشته‌های در حال منسوخ و یا منسوخ شده یاد می‌شود.

رشته‌هایی که روزگاری به دلیل داشتن کاربرد از جایگاه ویژه‌ای در زندگی مردم برخوردار بوده و امروزه به سبب ورود تولیداتی که از تنوع و کاربری مناسب‌تری برخوردارند جایگاه خود را از دست داده‌اند.

صنایع‌دستی در معماری ایران تنها نقش مزین‌کننده فضا را ندارد بلکه هرکدام در جایگاه خود کاربرد‌های گوناگونی دارد و از جمله این رشته‌ها گره‌چینی است.

 

تاریخچه

گره‌چینی چوب از هنر‌های ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی ‌در ایران رایج بوده است. برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از این هنر از دوران خلفا عباسی آغاز شده و در قرن 6 تا 8 هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.

بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره‌چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی باز می‌گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است. از این سبک کار به طور معمول در ساخت درهای اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهای منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده می‌شده است. از دوران صفوی به بعد تعبیه شیشه‌های رنگی در چوب‌های مشبک رایج شده و در اصطلاح به "ارسی" مشهور شد. هنرهای چوبی پس از صفویه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فنی نداشت بلکه با افت فنی نیز روبرو شد. البته هنر ارسی‌سازی در این دوره به اوج خود رسید.

به طور کلی از چوب و فرآورده‌های آن در بناهای صد سال اخیر به عنوان مصالحی موثر در ستون‌های چوبی، پوشش‌ سقف‌های دوجداره خارجی و توفال‌سازی، در ساختن پنجره‌های ارسی و پنجره‌های ظریف با کارهای هنری مختلف گره سازی، قواره‌بری و غیره استفاده شده است.

 

تعریف گره چینی

گره چینی به هنری ایجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شیشه‌های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت‌گرای هندسی که به طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته می‌شود. در واقع هندسه نقوش و گره‌کشی جزء جدانشدنی این هنر به حساب می‌آید.

در اصطلاح هنری گره‌چینی عبارت است از مجموعه‌ای از شکل‌های هندسی که با نظم و ترتیب و پیچ و شکل‌های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده‌اند. در تعریف دیگر، گره‌چینی عبارت است از یک ترکیب هماهنگ از شکل‌های هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب که با استفاده از خط‌‌های راست شکل گرفته است.

 

اجزا گره

آلت: واحد کار در گره، آلت نامیده می‌شود. آلت در لغت به معنی ابزار، افزار واسطه ای میان فاعل و مفعول برای رسیدن به اثر است. ودر واقع همان خط مرزی اطراف لقاط می‌باشد خط‌های مرزی در گره‌های گوناگون متفاوت هستند.

لقط: در گره لقط به شکلهای گره گفته می‌شود، که از خط‌های مستقیم و بر اساس قاعده‌ای منظم به شکل‌های هندسی در آمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقاط می‌توانند ساخته شده از چوب و یا شیشه و یا هر جنس دیگری باشند.

 

فرآیند تولید

روش تولید گره‌چینی به این صورت است که ابتدا طراحی و ترسیم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام می‌شود. سپس از روی قسمت‌های مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته می‌شود و چهارچوب یا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته می‌شود.

گره‌ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه‌ای به یکدیگر قفل می‌شوند و نقش‌های زیبایی را بوجود می‌آورند که هر چه ظریفتر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند. برای ایجاد نقش گره، چوب‌ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوب‌های واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می‌شود )از قالب‌های آماده شده تهیه می‌شود. سپس به وسیله اره پشت‌بند‌دار، زاویه‌های اتصالات روی چوب را برش می‌زنند و با رنده ابزار، روی آلت‌ها ابزار می‌زنند. سپس دو سر هر یک از آلت‌ها فاق و زبانه (یا هر نوع اتصال دیگر که مورد نظر استاد کار باشد) می‌زنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال‌های ساخته شده و شیشه‌های رنگی برش خورده کار به پایان می‌رسد.

 

ابزارآلات و مواد اولیه

ابزار آلاتی که برای ساختن گره استفاده می‌شود همان ابزاری است که دریک کارگاه دوردگری وجود دارد، مانند انواع اره (اره فلکی، اره دوربری، اره رادیکال، اره چکشی، اره برقی، اره فارسی‌بر و انواع اره‌های دستی)، رنده (رنده کف‌بر، گنده‌گیر، رنده ابزار، رنده خشتی، رنده دوراهی و رنده دست)، گیره (انواع گیره‌دستی و گیره روی میز) خط‌کش (خط کش تیزه‌دار،کولیس، گونیا90درجه، گونیا فارسی، گونیا بازشو)، سمباده (ماشین سمباده‌زنی، نواری، دیسکی، لرزشی و سنگ چرخ)، انواع دریل، سوهان، چکش، مته، فرز و میز کار و... .

بهترین ماده اولیه ساخت گره‌چینی که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است که خوشبختانه این درخت، درخت بومی ‌ایران است زیرا بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابی، گردو، عناب و از چوب درخت‌های جنگلی ایران از نوع آزاد و راش نیز برای ساخت گره‌چینی استفاده می‌شود.

 

نمونه‌های تاریخی

از بهترین نمونه‌های گره‌چینی در ایران می‌توان عمارت چهل‌ستون، هشت‌بهشت و خانه‌های تاریخی خانه اعلم، شیخ‌الاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانه‌های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی‌ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی‌ها و تعدادی دیگر از این انواع خانه‌ها در یزد و شهر‌های قدیمی ‌را نام برد.

 

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ

www.seemorgh.com/culture

منبع: chtn.ir

 

انواع منبت کاری

نوشته شده توسط Administrator در 30 بهمن 1390.

انواع منبت کاری از نظر ابعاد و اندازه کار و روش کنده کاری

انواع منبت کاری از نظر ابعاد و اندازه کار

منبت کاری می تواند به صورت یک تکه یا چند تکه انجام شود. هرگاه منبت کاری بر روی چوب بزرگ یک تکه انجام شود، منبت یک تکه و هرگاه منبت کاری بر روی تکه های کوچکی انجام شود، منبت چند تکه خواهد بود. به عنوان مثال بدنه چوبی یک مبل استیل با منبت کاری قسمت های مختلف مانند پایه ها، دسته و تاج به صورت یک تکه و اتصال آنها با یکدیگر ساخته می شود.

منبت کاری یک تکه و چند تکه در تاج یک بوفه



انواع منبت کاری از نظر روش کنده کاری:

به طور کلی، کنده کاری بر روی چوب به دو صورت انجام می گردد که عبارتند از حکاکی و برجسته نمایی.

کنده کاری به روش حکاکی، با گود کردن طرح در داخل چوب به طوری که نقش آن پایین تر از سطح زمینه قرار گیرد انجام می گیرد. در حالی که در برجسته نمایی، طرح مورد نظر به صورت برجسته بر روی چوب کنده کاری می گردد. روش برجسته نمایی بر حسب حجم کنده کاری، به 4 نوع مختلف تقسیم می شود که عبارتند از:

- منبت سطحی یا (Low Relief) که در آن نقش برجسته از سطح زمینه کار بیرون نیامده و با حاشیه کنار کادر هم سطح است.

- منبت نیمه عمیق (Bas Relief) برجسته که در آن نقش برجسته از سطح زمینه کار بالاتر می آید

- منبت عمیق (Deep Relief) که در آن برجستگیها زیاد شده و رویه کار کاملا بیرون می زند.

- پیکره (Sculpture) که در آن تمامی نقش برجسته از سطح کار بیرون آمده و در واقع کار زمینه ندارد.

سبک های منبت کاری (طرح ها و سبک های منبت کاری)

نوشته شده توسط Administrator در 30 بهمن 1390.

سبک های منبت کاری (طرح ها و سبک های منبت کاری)

- منبت کاری سنتی ایرانی

این سبک از منبت کاری به علت قدمت زیاد در ایران، به نام منبت کاری سنتی ایرانی شناخته شده است. در این شیوه، عمق زمینه کم و در حدود 1 تا 3 میلی متر است که به ندرت تا 5 میلی متر نیز ممکن است برسد. روش کنده کاری در منبت کاری سنتی ایرانی به صورت نیمه عمیق (بارولیف) یا عمیق (اورلیف) است. قسمت های برجسته اختلاف سطح و بلندی کمی نسبت به هم دارند و حتی شیب ها و انحناهای سطحی نیز ملایم هستند.
شکل روسازی در این روش بستگی به منبت کار دارد و به همین دلیل در آثار هنرمندان سنتی کمی متفاوت است. اگر چه در این شیوه انحناهای سطح ملایم وشباهت کمتری به جزئیات طبیعت دارد، ولی در عوض سعی می شود در آن شیارها و بافتهای تزئینی زیادی بوجود آید تا طرح منبت پر کار تر جلوه کند.
نقوشی که عمدتا در این سبک اجرا می شود، بیشتر شامل نقوش سنتی ایران نظیر نقوش هندسی، ختایی، اسلیمی، مینیاتور، خوشنویسی و به ندرت اژدها، سیمرغ و شکارگاه است.

در اجرای طرح های منبت کاری سنتی ایرانی، از ابزار ظریفی به نام «چاقو منبت » استفاده می شود و اغلب از چوب درختانی چون گلابی، شمشاد، نارنج، فوفل، گردو، عناب و چنار استفاده می شود.

- منبت کاری فرنگی
این سبک منبت کاری در زمان قاجار از اروپا به ایران وارد شد. در حال حاضر بیشتر منبت کاران به ویژه مبل سازها با این سبک کار می کنند. البته برخی نیز این شیوه را با روش سنتی به طور همزمان به کار می برند. این شیوه اجرای حجم، معمولا از نوع نیمه عمیق (بارولیف) یا عمیق (اورلیف) است و عمق زمینه نیز زیاد و به چند سانتیمتر می رسد.
به خاطر ارتفاع زیاد کنده کاری در این نوع منبت کاری، می توان قسمتهای مختلف برجسته را با اختلاف سطح و ارتفاع زیاد ایجاد کرد. در این شیوه اگرچه معمولا اجزا منبت کاری درشت هستند ولی انحناهای سطحی با شدت زیاد اجرا می گردند و تا حد زیادی به طبیعت شباهت دارند.
نقوش مورد استفاده در این شیوه عمدتا نقوش انتزاعی خاص به نام برگ فرنگ و پیچک فرنگی است که شباهت زیادی به برگ کاهو و کلم دارد. این نوع منبت به وسیله انواع مغار انجام می شود. بهترین چوبها برای استفاده در این سبک منبت کاری گردو، راش، چنار و گاهی توسکاست.

- منبت کاری قالب سازی
منظور از قالب همان مهر یا قالب چاپ قلمکار است که ساخت آن در ایران سابقه طولانی دارد. برای ساخت این مهر، کافی است آن را به نحوی کنده کاری نمایند که تمام قسمتهای برجسته همسطح باشند تا به هنگام چاپ پارچه همه نقش مهر به صورت یکجا به روی رنگ و پارچه انتقال یابد. بنابراین، سبک حجمی «نیم برجسته» است و اصلا نیازی به روسازی ندارد.
قالب قلمکار معمولا با چوب گلابی ساخته می شود و کنده کاری در مقطع عرضی چوب به وسیله ابزارهایی شبیه به چاقو منبت انجام می گیرد. نقوش بکار رفته عمدتا سنتی وگاهی پرکار و گاهی دارای اجزای درشت است.

- منبت قلم زنی
منبت بسیار ریز و ظریفی است که به وسیله ابزارهای باریک و در حد سوزن به روی چوبهای خیلی فشرده انجام می شود.

- منبت معرق

نوعی منبت الحاقی به روی زیر ساخت است. برای اجرای این روش ابتدا بر اساس طرح، قطعاتی از چوب های مختلف دوربری و سپس جدا گانه منبت کاری می شوند و نهایتا طبق طرح در کنار هم به روی زیر ساخت چسبانیده می شوند.

- منبت مشبک
این نوع منبت با شبکه بری همراه است. معمولا برای اجرای این شیوه، ابتدا طرح رابه روی زیر ساخت منتقل می نمایند. سپس برخی یا همه زمینه ها را بریده خارج می نمایند تا کار مشبک شود انگاه به روی قسمتهای برجسته (متن) شروع به کنده کاری می نمایند. بدیهی است در این شیوه اگر نوع انحناهای حجم برجسته با شکل قسمت مشبک هماهنگ باشد، طرح از زیبایی بیشتر برخودار خواهد بود.

- منبت تیشه ای
نوعی منبت درشت است که اجزای کم کار و "زیر و رو اندازی" و "رو سازی" خفیف دارد. این منبت با تیشه نجاری و بدون پرداخت و ریزه کاری انجام می گیرد.

- منبت سایر مصالح تکمیلی
گاهی در ترکیب آثار چوبی، مصالحی مثل صدف و عاج نیز به کار می رود. در این مورد، برخی استادکاران این مصالح را کمی ضخیم تر در نظر گرفته و آنها را به وسیله سوهان تراش داده و منبت کاری می کنند.

چوب های مورد استفاده در منبت کاری

نوشته شده توسط Administrator در 30 بهمن 1390.

چوب های متداول مورد استفاده در صنعت چوب که بعضا در منبت کاری هم استفاده می شوند عبارتند از:



توسکا :

رنگ این چوب در هنگام قطع درخت صورتی روشن بوده که پس از خشک شدن کم کم به رنگ نارنجی در می آید. چوبی است نسبتا نرم و خشک و در مقابل ضربه و فشار مقاوم است. این چوب در قایق سازی، جعبه سازی و منبت کاری مورد استفاده قرارمی گیرد.



راش :

این چوب به رنگ صورتی مایل به قهوه ای و دارای دوک های ظریف ولکه های قهوه ای رنگ پر مگس می باشد. از این چوب بیشتر برای کارهای درشت مثل تاج مبل استفاده می گردد.



گردو :

چوبی ریز بافت به رنگ خاکستری مایل به قهوه ای تا قهوه ای تیره و دارای نقوش زیبا ونسبتا بادوام است. این چوب نیمه سنگین و نیمه سخت بوده و در مقابل فشار و خمش و کشش مقاوم است. از این چوب بیشتر در کارهای هنری و تزئینی، تهیه روکش، خراطی، ساخت مبل، ساخت آلات موسیقی، قنداق تفنگ، مجسمه سازی، منبت کاری، خاتم سازی و معرق استفاده می شود. از خواص دیگر چوب گردو می توان به تنوع رنگ، مقاومت خوب چوب، بافت ریز و مقاوم، برخورداری از نقوش زیبا و همکشیدگی متوسط اشاره کرد. ضمن آنکه گردو خوش رنگ است و به خوبی رنگ و لاک را می پذیرد.



افرا :

افرا نیمه سنگین ونیمه سخت است و در ساخت اندام های مصنوعی، خراطی، ساخت مبلمان، ساختمان های چوبی، وسایل موسیقی ولوازم تزئینی مصرف می شود.



ملچ :

چوبی به رنگ قهوای مایل به قرمز است و گاهی اوقات رگه های سبز رنگی در آن دیده می شود.  چوبی درشت بافت، نیمه سخت و نیمه سنگین، نسبتا بادوام و در برابر ضربه و خمش مقاوم است. از این چوب بیشتر در ساختمانهای چوبی، ساخت مبلمان، روکش، قایق سازی، وسایل ورزشی، در و پنجره و تخته سه لائی استفاده می شود.



چنار

چوبی به رنگ سفید روشن تا قرمزمایل به قهوه ای است که لکه های قهوه ای صدفی دارد . چوبی است نیمه سخت و سنگین و با دوام که از آن برای ساخت درهای اماکن متبرکه، دسته ابزار، صندلی، غربال و صندوق استفاده می شود.



بلوط

چوبی به رنگ قهوه ای روشن تا تیره، درشت بافت و بادوام است. این چوب نسبتاً نیمه سخت و نیمه سنگین تا سنگین است و در برابر سایش مقاومت زیادی دارد و بهترین چوب برای پارکت، ساخت مبلمان، تهیه روکش، تراورس راه آهن و مدل سازی است.



تبریزی

این چوب به رنگ سفید تا کرم روشن است و اغلب لکه های سیاه رنگ و یا قهوه ای دارد. چوبی است نسبتاً نرم و سبک که دوام زیادی ندارد و کار با آن آسان است. برای کاغذ سازی، کبریت سازی، جعبه سازی و ساخت ادوات کشاورزی از آن استفاده می شود.



ممرز

چوبی ریز بافت به رنگ سفید تا سفید مایل به کرم و سخت و نیمه سنگین است . این چوب در مقابل ضربه و سایش مقاومت دارد و در کاغذ سازی، چوب سازی، واگن سازی، ساخت تخته فیبر، دسته ابزار و چوب های تونلی از آن استفاده می شود.



ساج (تیک(

چوبی است به رنگ قهوه ای طلایی تا قهوه ای پر رنگ با خطهای سیاه که بسیار سنگین و با دوام است. این چوب در صنعت کشتی سازی، صنایع ظریف به خصوص خاتم کاری، ساخت ابزار آزمایشگاهی، روکش گیری، قسمتهای بیرونی و داخلی ساختمان موارد مصرف فراوانی دارد.



چوب آبنوس

آبنوس درخت سیاه رنگی است یا چگالی نسبتاً بالا و بسیار خوش بو. تنه داخلی چوب به رنگهای مختلف زرد سفید تا قهوه ای و سیاه دیده می شود. این درخت شبیه به عناب است و میوه آن مانند انگور زرد است و برگ آن مانند برگ صنوبر و عریض‌تر از آن است . نوع هندی آن با خطوط سفید و نوع حبشی آن سیاه است. این چوب در مجاورت هوا تیره می‌شود. چوب آبنوس از گرانترین چوب‌های دنیا است. چوب این درخت را برای تزئین تاج وتخت پادشاهان وشفای بیماران بکاربرده اند. آبنوس به دلیل سختی و استحکام بالا در ساخت وسایلی نظیر انواع مبلمان، میز و صندلی ، پیانو مورد استفاده قرار می گیرد.



زبان گنجشگ (ون)

چوبی است دارای مقاومت و سختی مناسب و دارای قابلیت فرم پذیری مناسب. رنگ این چوب عموماً زرد ملایم است که برای ساخت قطعات چوبی مانند قاب و فرم تابلو ها، عصا، راکت تنیس استفاده می شود.



چوب شمشاد

چوب شمشاد به دلیل تراکم بالای آوند ها و لیفهای آن دارای چگالی بالا می باشد. از این چوب در کارهایی استفاده مانند خاتم کاری و منبت کاری استفاده میشود.



چوب لاله درختی

چوبی با بافتهای نزدیک و متراکم و به رنگ زرد که به دلیل کیفیت عالی در ساخت انواع مبلمان قیمتی، ظروف چوبی، جعبه ها، اسباب بازی و غیره به کار می رود.



توت سفید

رنگ چوب از بیرون سفید و از درون زرد طلایى است. این درخت در اصل در چین و آسیاى شرقى بوده است . اما در ایران و بسیارى از مناطق معتدلهٔ دنیا کاشته مى شود. در ایران در مناطق مرطوب جنگلى شمال و همچنین در مناطق استپى نیز کاشته مى شود.



گلابی

رنگ این چوب قرمز روشن (صورتی) با زمینه قهوه اى و بدون نقش و گاهى منقوش است. این درخت از آستارا تا گرگان می روید و در کردستان و لرستان نیز گونه هاى مختلف آن وجود دارد.

به طور کلی ویژگی های یک چوب مناسب برای منبت کاری عبارتند از:

*  رنگ چوب مناسب و زیبا باشد

*  چوب در عین نرم بودن از بافت ریز و محکمی برخوردار باشد.

*  گره های موجود در چوب تا حد امکان کم باشند.

*  مقاومت چوب در برابر سایش و کنده کاری بالا باشد.